2 . حکمت عملى

حکمت عملى ، برنامه عملىِ رسیدن به مرتبه انسان کامل است . از نگاه قرآن و احادیث اسلامى ، هم دانشى که مقدّمه تکامل انسان است ، حکمت نامیده مى شود ، هم عملى که مقدّمه تکامل انسان است ، با این تفاوت که دانش ، پلّه نخست تکامل ، و عمل ، پلّه دوم آن است . احادیثى که حکمت را به فرمانبرى از خداوند متعال ، مدارا با مردم ، دورى از گناهان ، و اجتناب از نیرنگ تفسیر کرده اند ، به این نوع از حکمت ، اشاره دارند . ¹

3 . حکمت حقیقى

حکمت حقیقى ، نورانیت و بصیرتى است که در نتیجه به کار بستن حکمت عملى در زندگى براى انسان حاصل مى گردد . در واقع ، حکمت علمى ، مقدّمه حکمت عملى ، و حکمت عملى ، سرآغاز حکمتِ حقیقى است و تا انسان ، بدین پایه از حکمت نرسیده ، حکیم حقیقى نیست ، هر چند بزرگ ترین استاد حکمت باشد . حکمت حقیقى ، در واقع ، همان جوهر دانش ، ² نورِ دانش و دانشِ نور است . از این رو ، خواصّ علم حقیقى و آثارش بر آن مترتّب مى گردد که از مهم ترین آنها بیم از خداوند متعال است ، چنان که در قرآن کریم آمده : «إِنَّمَا یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَـؤُاْ . ³ از میان بندگان خدا ، تنها دانایان ، از او بیم دارند» . این اثر ، در کلام پیامبر خدا ، عیناً بر حکمت حقیقى نیز مترتّب شده است ، چنانکه مى فرماید : خَشیَةُ اللّه ِ عز و جل رَأسُ کُلِّ حِکمَةٍ . ¹ بیم از خدا ، اساس هر حکمتى است . حکمت حقیقى ، جاذبه اى است عقلانى و ضدّ کشش هاى نفسانى ² که هر اندازه در جانْ قوّت یابد ، به همان اندازه ، تمایلات نفسانى در انسانْ ضعیف مى شوند ، ³ تا آن جا که کاملاً از بین مى روند ⁴ و در آن حال ، عقل به طور کامل ، زنده مى گردد و زمام انسان را به دست مى گیرد و از آن پس ، زمینه اى براى انجام دادن کارهاى ناشایست در وجود او باقى نمى مانَد . ⁵ در نتیجه ، حکمت با عصمت ⁶ همراه مى گردد و در نهایت ، همه ویژگى هاى حکیم و عالم حقیقى براى آدمى حاصل مى گردد و در بالاترین مراتب علم و حکمت ، به والاترین درجات خودشناسى و خداشناسى مى رسد . ⁷ در این مرتبت والا ، دل آدمى از هر چه فانى است ، گسسته مى گردد و به عالم بقا مى پیوندد ، چنان که سَرورِ حکما و امیرِ عرفا در تفسیر حکمت مى فرماید : أوَّلُ الحِکمَةِ تَرکُ اللَّذّاتِ ، و آخِرُها مَقتُ الفانِیاتِ . ^{آغاز حکمت ، ترک لذّت ها و پایان آن ، نفرت از چیزهاى نابود شدنى است . و نیز مى فرماید : حَدُّ الحِکمَةِ الإعراضُ عَن دارِ الفِناءِ ، وَ التَّوَلُّهُ بِدارِ البَقاءِ . 1 حکمت ، یعنى روى گرداندن از سراى ناپایدار و شیفتگى به سراى ماندگار . اکنون با تأمّل در نقش حکمت در تکامل انسان ، روشن مى شود که چرا خداوند متعال ، کالاى دنیا را ، هر چند بزرگ باشد ، اندک و ناچیز مى شمارد و مى فرماید : «قُلْ مَتَـعُ الدُّنْیَا قَلِیلٌ . 2 بگو : کالاى دنیا اندک است» . امّا حکمت را «خیر کثیر» مى نامد : «یُؤْتِى الْحِکْمَةَ مَن یَشَاءُ وَمَن یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِىَ خَیْرًا کَثِیرًا . 3 به هر کس که بخواهد ، حکمت مى دهد و هر که حکمت یابد ، بى گمان ، خیرى فراوان یافته است» .}

 احادیث پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم>   {علم ، حکمت و معرفت}